Psychoterapia poznawczo-behawioralna powstała jako praktyczne zastosowanie praw i zjawisk odkrytych przez behawiorystów (m.in. warunkowania klasycznego, warunkowania sprawczego oraz modelowania), a przy tym jako alternatywa dla nurtów terapii analitycznych oraz humanistycznych. Została pomyślana jako metoda leczenia szybka, skuteczna i intensywna, nastawiona przede wszystkim na pracę osoby zgłaszającej się na terapię.
Podwaliny dla współczesnej terapii poznawczo-behawioralnej położyły takie osoby, jak Aaron Beck, Albert Ellis czy Maxie Maultsby z jednej (poznawczej) strony, zaś Iwan Pawłow, Burrhus Skinner i Clark Hull z drugiej (behawioralnej). Z ich sposobu myślenia o zachowaniu człowieka wyłoniła się metoda leczenia, która główny nacisk kładzie na myślenie człowieka o sobie samym i o świecie oraz na jego zachowanie, które z tego sposobu myślenia wynika. Dlatego też nurt ten nosi nazwę terapii poznawczo-nehawioralnej.
Terapeuci pracujący w nurcie poznawczo-behawioralnym koncentrują się przede wszystkim na skutkach myślenia oraz zachowań, które danej osobie i jej otoczeniu sprawiają cierpienie. Są to m.in. problemy w relacjach interpersonalnych, zaburzenia afektywne (w szczególności depresja i jej łagodniejsze formy), zaburzenia nerwicowe, zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży oraz zaburzenia psychotyczne (w tym schizofrenia).
Komu przypadnie do gustu?
Z racji specyfiki każdego z nurtów terapii nie można wyróżnić jednego, który byłby uniwersalny dla każdego człowieka (choć przedstawiciele poszczególnych szkół często i żarliwie temu przeczą). Dlatego terapeuci poznawczo-behawioralni opracowali specjalne testy, które jeszcze przed rozpoczęciem pracy pozwalają stwierdzić, czy ten rodzaj terapii w czymkolwiek pomoże danej osobie.
Terapia poznawczo-behawioralna przeznaczona jest przede wszystkim dla osób, które nie boją się wziąć na siebie trudy pracy terapeutycznej. To na osobie, która chce rozwiązać swój problem spoczywa główna odpowiedzialność za skuteczność leczenia. Wynika to bezpośrednio z metod, za pośrednictwem których pracują terapeuci poznawczo-behawioralni, gdyż te metody wymagają niemałego wysiłku, a także intensywnego i sumiennego ćwiczenia w „prawdziwych” (czyli tych spoza gabinetu terapeutycznego) sytuacjach życiowych.
Terapia ta jest również zalecana osobom, które chcą nauczyć się, jak rozwiązywać także i te problemy, które pojawią się już po zakończeniu terapii. Jednym z ważniejszych celów leczenia jest nauczenie osoby, jak „stać się swoim terapeutą”. Większość z metod poznawczych, które są stosowane przez terapeutę, może być również stosowana przez ich klientów i pacjentów (po nauczeniu się tych metod w trakcie terapii).
Założenia terapii
Opisywana metoda leczenia zakłada, że elementy zdrowia psychicznego są ze sobą wzajemnie powiązane. Elementy te to:
- myśli
- emocje
- zachowania
- reakcje fizjologiczne.
Z racji tego, że nie można bezpośrednio wpływać na emocje i reakcje fizjologiczne za pomocą technik psychologicznych, terapia koncentruje się na modyfikacji myśli i zachowań. Zakłada się przy tym, że zmiana któregokolwiek z tych elementów wpłynie również na zmianę pozostałych.
Myśli, które powodują problemy psychiczne, określane są „nieadaptacyjnymi myślami automatycznymi”. Najprościej opisać je można jako nawyki naszego umysłu, które wpływają na to, jak myślimy o sobie i świecie. Dla przykładu osoba cierpiąca na depresję jest przekonana o tym, że jest beznadziejna, że świat jej jest wrogi oraz że w przyszłości nie czeka jej nic dobrego. Te nawyki myślowe wpływają na emocje, które odczuwa i na zachowanie, które jest z nimi zgodne.
Zachowania mogą sprawiać cierpienie, gdy w okolicznościach, na które nie mieliśmy wpływu „nauczono nas”, jak reagować na określony bodziec (osobę, zwierzę, przedmiot lub sytuację). Na przykład u osoby, która uległa ciężkiemu wypadkowi samochodowemu, może rozwinąć się fobia przed pająkami, jeśli samochód, który w nią uderzył, miał naklejoną grafikę pająka na masce. Tak wytworzone skojarzenie powoduje, że pająki będą wywoływały silny strach u tej osoby, który z kolei spowoduje ich unikanie oraz postrzeganie jako przerażających.
Metody leczenia
W zależności od zgłaszanego problemu, terapeuci pracują ze swoimi klientami albo na bazie ich zachowań, albo nad ich sposobem myślenia. Różnorodne techniki związane ze zmianą zachowań można zasadniczo sprowadzić do dwóch rodzajów:
- wygaszania zachowań, które są niepożądane, na przykład desensytyzacja, czyli „odwrażliwienie” osoby na bodźce, które wywoływały u niej niechciane zachowanie (np. lęk przed pająkami). Desensytyzację stosuje się stopniowo, najpierw ustalając „ciężar” różnych sytuacji wywołujących lęk, później ucząc osobę relaksacji, a następnie towarzysząc jej w konfrontacji z sytuacjami z listy. Kontynuuje się to aż do momentu, gdy lęk całkowicie ustąpi.
- wyuczania zachowań, które dla osoby są cenne, na przykłąd „ekonomia żetonowa”. Wprowadzona pierwotnie w oddziałach psychiatrycznych, jest teraz szeroko stosowana do zmiany zachowania (np. u dzieci). Polega ona na tym, że za zachowanie, którego osoba chce się nauczyć, otrzymuje tzw. „żeton”, czyli cokolwiek, co jest dla niej wartościowe (nagrodę). Nie musi to być rzecz materialna, gdyż nagrodę może stanowić np. oglądanie telewizji przez godzinę. Z kolei za zachowania niepożądane osoba traci owe „żetony”. Technika ta wymaga pewnego nakładu czasowego, a także ścisłej kontroli nagradzania „żetonami”, jednak przynosi doskonałe rezultaty w pracy z problemami w zachowaniu.
Główną metodą modyfikacji sposobów myślenia jest tzw. Racjonalna Terapia Zachowania. Opiera się ona na analizie sposobu myślenia danej osoby, a następnie na jego zmianie. Metodą stosowaną w pierwszej kolejności jest tzw. dialog sokratejski - terapeuta i klient ustalają, które automatyczne myśli sprawiają cierpienie oraz one oparte są na rzeczywistości (tzn. czy np. zewnętrzny obserwator mógłby się z nimi zgodzić). Następnie osoba opisuje emocje, które te myśli u niej wywołują, a także zachowania, podczas których się pojawiają. Kolejnym krokiem jest zbudowanie wraz z terapeutą myśli alternatywnej dla tej, która powoduje cierpienie. Ostatnim, ważnym elementem postępowania terapeutycznego jest ćwiczenie przez klienta nowego sposobu myślenia. Pomocne w tym są czasami techniki behawioralne opisane powyżej.
Zamiast podsumowania
Terapia poznawczo-behawioralna jest terapią ściśle zorientowaną na cel, zasadniczo krótkoterminową, w której główną kontrolę nad przebiegiem terapii i szybkością postępów leczenia sprawuje klient. Przeznaczona jest przede wszystkim dla osób, które chcą podjąć odpowiedzialność za swoje leczenie i gotowe są na wzmożony wysiłek, by ten cel osiągnąć. Sesje terapeutyczne trwają zazwyczaj godzinę i odbywają się raz w tygodniu (rzadko kiedy potrzebny jest dłuższy i intensywniejszy kontakt).
Nurt ten jest uznawany za najbardziej skuteczny. Podkreśla się przede wszystkim wysoką skuteczność w porównaniu z lekami, a także stabilność uzyskanej poprawy (zwłaszcza w przypadku zaburzeń afektywnych oraz zachowania). Jest to również terapia ekonomiczna, gdyż zasadniczo czas trwania nie przekracza 14 tygodni (zazwyczaj zamyka się w 8)
